Παρασκευή 3 Αυγούστου 2012

Moby Dick ή Η Φάλαινα

Η σειρά orbis literae είναι ένα από τα πιο φιλόδοξα εγχειρήματα στον ελληνικό εκδοτικό χώρο.Σε διάστημα μικρότερο των 20 ετών  έχουν εκδοθεί ορισμένα έργα - σταθμοί στην ιστορία της λογοτεχνίας, τα οποία  κακά τα ψέματα απευθύνονται σε ένα κοινό πιο περιορισμένο, καθώς παρά την τεράστια αξία τους δεν προσφέρονται για βιαστική, "διαγώνια" ανάγνωση. Ένα από τα έργα αυτά που οι εκδόσεις gutenberg χάρισαν στο ελληνικό κοινό είναι το θρυλικό "Μόμπι Ντικ ή Η φάλαινα", η ιστορία ενός φαλαινοθηρικού στη διάρκεια ενός τριετούς ταξιδιού του.Το έπος αυτό του Μέλβιλ συγκαταλέγεται μαζί με τις περιπέτειες του Χακ Φιν στους θεμέλιους λίθους της αμερικανικής λογοτεχνίας.
  Προτού περάσω στην υπόθεση, μια αναφορά πρέπει να γίνει στο ύφος του Μέλβιλ.Η γραφή χαρακτηρίζεται από την ασύγκριτη περιγραφική δύναμη που συναντάμε στην αμερικανική λογοτεχνική παράδοση.Σε κανέναν άλλο συγγραφέα οι λέξεις δεν ανέσυραν με τέτοια ταχύτητα και ένταση εικόνες από τη φαντασία μου.Οι περιγραφές ξετυλίγουν ολόκληρα σκηνικά με τσακισμένες βάρκες, το πλήρωμα του φαλαινοθηρικού Πικουοντ που δουλεύει πυρετωδώς στην κουβέρτα του πλοίου, κοπάδια από καρχαρίες και αγριεμένα κήτη στην αφρισμένη θάλασσα.Μοναδική είναι και η ποιητικότητα και η ζωντάνια των περιγραφών της θάλασσας.Δεν ήταν λίγες οι φορές που οι λευκές σελίδες χάθηκαν για λίγο από τα μάτια μου για να δώσυν τη θέση τους στο αχανές γαλάζιο του ωκεανού.Ο λόγος του Μέλβιλ είναι μακροπερίοδος και σπάει σε μικρότερες ημιπεριόδους με τη συχνή χρήση της άνω τελείας πράγμα που καθιστά δυνατή την παρακολούθηση των εκτενών παρομοιώσεων ή των παθιασμένων μονολόγων του Αχαάβ, του καπετάνιου του Πίκουοντ.Αυτό που αρχικά με δυσκόλεψε ήταν η χρήση των διάφορων ναυτικών όρων, δυσκολία που όμως ξεπερνιέται γρήγορα.
       Όσον αφορά το έργο αυτό  καθαυτό είναι καρπός της πολύχρονης θητείας του Μέλβιλ σε φαλαινοθηρικά πλοία.Ο Μέλβιλ συνήθιζε να μετατρέπει την προσωπική πείρα σε λογοτεχνία: το White Jacket είναι η καταγραφή των εντυπώσεών του από τη θητεία του στο πολεμικό ναυτικό·το Τypee μια μυθιστορηματική αφήγηση της τετράμηνης αιχμαλωσίας που έζησε κοντά σε ημιάγριες φυλές.Και εδώ λοιπόν ο Μελβιλ αξιοποιεί τις γνώσεις που απέκτησε στη διάρκεια των ταξιδιών του προκειμένου να αποδώσει με ακρίβεια τη ζωή στο Πίκουοντ και το κυνήγι φάλαινας.Συχνά η εξιστόρηση των γεγονότων διακόπτεται για να δοθούν πληροφορίες σχετικά με τη φαλαινοθηρική τέχνη,τη ζωή στη θάλασσα, την ανατομία και την διατροφή των φαλαινών.Εντύπωση προκαλεί ασφαλώς η καλλιέργεια του νεαρού φαλαινοθήρα, καθώς στο κείμενο αφθονούν οι αναφορές στην ελληνική και ινδική μυθολογία,τη χριστιανική γραμματεία και τις παραδόσεις των αυτοχθόνων της αμερικανικής ηπείρου.
      "Λέγε με Ισμαήλ"  Έτσι ξεκινάει το έπος του Μέλβιλ.Ο Ισμαήλ είναι τυπικά ο αφηγητής και σε ένα βαθμό λειτουργεί ως περσόνα του συγγραφέα.Παρόλα αυτά ο Ισμαήλ διατηρεί τον απόλυτο έλεγχο της αφήγησης μονάχα στο ένα πέμπτο σχεδόν του βιβλίου.Είναι περισσότερο ένας δούρειος ίππος, μια κάμερα που χρησιμοποιεί ο Μέλβιλ για να μπει στο πλοίο και στη συνέχεια αποκτά δευτερεύοντα ρόλο, δε συμμετέχει σε σημαντικές συζητήσεις όυτε πρωταγωνιστεί σε καίρια σημεία του έργου.Το πρώτο ενικό πρόσωπο βέβαια διατηρείται, αλλά συχνά παρεμβάλλονται μονόλογοι άλλων προσώπων με έντονο το στοιχείο της θεατρικότητας εξαιτίας των πολλών αποστροφών που πληθαίνουν όσο πλησιάζουμε στην τελική κορύφωση.Συχνά επίσης ο Ισμαήλ απευθύνεται στον ναγνώστη χρησιμοποιώντας β΄ ενικό, όπως στο κεφάλαιο "ο δικηγόρος".Αυτό το είδος της αφήγησης και κυρίως η πολυπρισματικότητα  που εντοπίζεται στα πρόσωπα που παίρνουν το λόγο αποτελόυν εξαίρεση στον κανόνα της κλασικής λογοτεχνίας του 19ου αιώνα, στην οποία κυριαρχούσε ο τριτοπρόσωπος παντογνώστης αφηγητής.

"Δεν έλεγαν λέξη,σπάνια μόνο·έτσι, το σιωπηλό πλοίο, επανδρωμένο θα λεγε κανείς με μπογιατισμένους κέρινους ναύτες,εξακολουθούσε να τρέχει κάθε μέρα σαν τρελό μέσα σε όλη εκείνη τη μάνητα, σε όλο εκείνο το χαροκόπι των δαιμονισμένων κυμάτων που κινούνταν με μεγάλη ταχύτητα.Η ίδια ανθρώπινη βουβαμάρα μπρος στα ουρλιαχτά του ωκεανού επικρατούσε και τη νύχτα"

  Ένα μυθιστόρημα σαν το "Μόμπι Ντικ" μπορεί φυσικά να διαβαστεί με πολλούς διαφορετικούς τρόπους.Αρχικά μπορεί να διαβαστεί ως μια απλή ναυτική ιστορία, η περιπέτεια ενός νεαρού ναυτικού στα επικίνδυνα νερά του Ειρηνικού και του Ατλαντικού.Από αυτήν την άποψη βίωσα απόλαυση ανάλογη με αυτή που μου προσέφεραν τα παιδικά αναγνώσματα του Βερν.Λίγα είναι τα έργα που συνδυάζουν με τέτοιο τρόπο την εκφραστική αρτιότητα  με την καλοσχεδιασμένη περιπέτεια.Ο Μέλβιλ χρησιμοποιώντας ένα απολύτως ρεαλιστικό πλαίσιο και μια παραστατική γλώσσα δίνει μια ιστορία με έντονο μεταφυσικό στοιχείο για μια φάλαινα που σχεδόν συνειδητά συγκρούεται με τον Αχαάβ.
   Το "Μόμπι Ντικ" μπορεί επίσης να θεωρηθεί ένα παράδειγμα της διαχρονικής σύγκρουσης ανθρώπου και φύσης.Το μοναχικό Πίκουοντ ταξιδεύει στο κατεξοχήν φυσικό στοιχείο, το νερό , και συγκρούεται με το ζώο - σύμβολο της παντοδυναμίας της φύσης, τη φάλαινα.Η σύγκρουση αυτή δε μπορεί παρά να είναι σκληρή και να λήξει με την επικράτηση της φύσης: "Το μεγάλο σάβανο της θάλασσας συνέχισε να κυματίζει όπως κυμάτιζε πριν από πέντε χιλιάδες χρόνια"
    Πάνω από όλα όμως το στο "Μόμπι Ντικ" έχουμε μια ιστορία εκδίκησης, μια ιστορία για την ανθρώπινη αλαζονεία και τις εμμονές μας.Ο σκοτεινός κυβερνήτης Αχαάβ, λαβωμένος από τη μεγάλη άσπρη φάλαινα στη διάρκεια ενός ταξιδιού, θέτει ως σκοπό της ζωής του να εκδικηθεί το κήτος.Για να το πετύχει αυτό στερείται τροφή και ύπνο, φανατίζει και ορκίζει σε μια ιδιαίτερα υποβλητική σκηνή το πλήρωμά του, είναι έτοιμος να θυσιάσει τη ζωή του και τελικά φτάνει στα όρια της τρέλας.Το κεφάλαιο στο οποίο ο Αχαάβ κατασκευάζει  ο ίδιος το καμάκι του είναι ένα από τα εντυπωσιακότερα που έχω συναντήσει ,καθώς συνοψίζει το πάθος και το εκδικητικό μένος του ημίτρελου πλέον κυβερνήτη.Η φιγούρα του Αχαάβ είναι από μόνη της ένας καλός λόγος να καταπιαστεί κανείς με αυτό το αριστούργημα.


"Όχι,όχι...όχι νερό γι αυτήν·θέλω να βαφτεί και να σκληρύνει μέσα σε αληθινό αίμα προκαλώντας κάποιο θάνατο.Ε σες-εκειδά1Τάστιγκο, Κουίκουεγκ, Ντάγκου1Τι λέτε ειδωλολάτρες! Θα μου δώσετε το αίμα που χρειάζεται για να βάψω αυτήν την ακίδα;"είπε κρατώντας την ψηλά.Τρία ταυτόχρονα νεύματα της κεφαλής αποκρίθηκαν-Ναι.Τρια τρυπήματα έγιναν στην ειδωλολατρική σάρκα και οι ακίδες που προορίζονταν για την Άσπρη Φάλαινα βάφτηκαν μες στο αίμα.
   "Ego non baptizo te in nomine patris, sed in nomine diaboli",ούρλιαξε παραμιλώντας σαν τρελός ο Αχαάβ, καθώς το κακόβουλο καμάκι, έτσι πυρωμένο όπως ήταβ, ρουφούσε το αίμα όπου γινόταν η βάφτιση. 

  Ιδιαίτερη ,τέλος, αναφορά αξίζει ο Χριστοδούλου -να σημειωθεί πως ο ίδιος έχει εικονογραφήσει σχεδόν ολόκληρο το έργο, όπως φρόντισε να με ενημερώσει ο ναυτίλος στα σχόλια -, ο οποίος κατάφερε να μεταφράσει ένα τόσο δύσκολο έργο στη γλώσσα μας και κατάφερε να διατηρήσει την εκφραστική δύναμη και το λυρισμό του πρωτότυπου.

  












Ivan Konstantinovich Aivazovsky-The Harbor at Odessa on
 the Black Sea


  


4 σχόλια:

  1. Έξοχα όσα γράφεις για το υπέροχο αυτό βιβλίο.Η αλήθεια είναι ότι αν και έχουν περάσει 2 χρόνια που το διάβασα παράλληλα με το πρωτότυπο δεν κατάφερα ακόμη να κάνω μια ανάρτηση. Αλλά επιφυλάσσομαι...
    Μια παρατήρηση μόνο: Το εξώφυλλο δεν είναι του Χριστοδούλου, παρόλο που έχει εικονογραφήσει εξαιρετικά και ιδιόμορφα σχεδόν ολόκληρο τον Μόμπυ Ντικ!

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  2. Να σαι καλά ναυτίλε και σε ευχαριστώ πολύ για την επισήμανσή σου.Όπως παρατηρώ τώρα, το καταπληκτικό εξώφυλλο είναι έργο του Ambroise Louis Garneray.Ακόμα και έτσι ο Χριστοδούλου παραμένει μια σημαντική - όχι τόσο γνωστή όσο θα έπρεπε- μορφή για τους λογοτεχνικούς κύκλους της χώρας μας. Πριν λίγους μήνες ξεφύλλιζα ένα παλιό λογοτεχνικό περιοδικό και προς με μεγάλη μου έκπληξη διάβασα μια εξαιρετικά αρνητική κριτική για τη μετάφραση του Χριστοδούλου.Συμβαίνουν κι αυτά...

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  3. Η μετάφραση του Χριστοδούλου είναι εξαιρετική. Βέβαια έχει τα λαθάκια της αλλά πιστεύω ότι τα περισσότερα από αυτά τα έχει επισημάνει και ο ίδιος (όπως μου έλεγε κάποτε στο Βόλο που τον είχα συναντήσει) αλλά δεν του έχουν δώσει την ευκαιρία για νέα έκδοση. Πάντως 40 χρόνια τώρα συνεχίζει να τη βελτιώνει!
    Ίσως η αρνητική κριτική να αναφέρεται στην πρώτη του μεταφραστική απόπειρα από τις εκδ. Ζώδιο (αν θυμάμαι καλά ήταν το περ. Χάρτης;).

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  4. Καλά θυμάσαι ναυτίλε, στον Χάρτη είχα βρει την κριτική. Σε κάθε περίπτωση το έργο του Χριστοδούλου είναι αναγνωρισμένο διεθνώς με αποκορύφωμα την οργάνωση συνεδρίου της melville society στο βόλο το 1997. Ελπίζω κάποια στιγμή να έχει την ευκαιρία να παρουσιάσει και τα πλούσια σχόλια που έχει ετοιμάσει, αν και οι καιροί είναι δύσκολοι και κάτι τέτοιο μάλλον θα αργήσει...

    ΑπάντησηΔιαγραφή