"Αν θέλουμε να μείνουν όλα όπως είναι,τότε πρέπει όλα ν΄αλλάξουν"
Το 1958 μια βόμβα έσκασε στο λογοτεχνικό κόσμο της Ιταλίας, "Ο Γατόπαρδος"(εκδ.Bell, μετάφραση Μαρία Σπυριδοπούλου).Μόνο με έκρηξη βόμβας μπορώ να παρομοιάσω και εγώ τον ενθουσιασμό που μου προκάλεσε το συγκεκριμένο βιβλίο.Το μοναδικό έργο του Λαμπεντούζα είναι ένα πραγματικό κομψοτέχνημα, στο οποίο κάθε λέξη είναι προσεκτικά τοποθετημένη και καμία φράση δεν περιττεύει .Παρότι γράφτηκε σχετικά πρόσφατα, "Ο Γατόπαρδος" δεν έχει στοιχεία μοντερνισμού, αντίθετα μιμείται ,με απόλυτη επιτυχία, τα κλασικά μυθιστορήματα του 19ου αιώνα. Ο Λαμπεντούζα ,χρησιμοποιώντας σε μεγάλο βαθμό μνήμες και διηγήσεις από το οικογενειακό του παρελθόν, καταφέρνει να αναστήσει μια ολόκληρη εποχή, την περίοδο που έγιναν τα αποφασιστικά βήματα για την ενοποίηση των ιταλικών κρατιδίων.
Ο ντον Φαμπρίτσιο ντι Σαλίνα είναι ένας από τους παλαιούς αριστοκράτες, τους τελευταίους φεουδάρχες της νότιας Ιταλίας. Με το επιβλητικό του παρουσιαστικό, τον πλούτο, τη μόρφωση και την αποφασιστικότητά του καταφέρνει να εντυπωσιάσει ακόμα και τους εχθρούς του. Η αρχική περιγραφή της έπαυλης του και του κύρους που περιβάλλει τον Ιταλό ευγενή δημιουργεί την εντύπωση πως τίποτα δε μπορεί να κλονίσει τον κραταιό οίκο ντι Σαλίνα.Η αλήθεια όμως είναι διαφορετική. Οι επαναστάτες του Γκαριμπάλντι σημειώνουν επιτυχίες και η πτώση της μοναρχίας των Βουρβόνων δεν είναι μακριά.Ο διορατικός ντον Φαμπρίτσιο είναι ο μόνος που διαισθάνεται τις συνταρακτικές ανακατατάξεις, την επικείμενη παρακμή την κοινωνικής του τάξης και προβαίνει σε ορισμένες διστακτικές κινήσεις για να προστατεύσει τη θέση του ενθαρρύνοντας την πρωτοβουλία του ανιψιού του ,Τανκρέντι, να συμμετάσχει ως εθελοντής στον επαναστατικό στρατό προκειμένου να εξασφαλίσει ευνοϊκή μεταχείριση από το νέο καθεστώς.
Λίγους μήνες αργότερα, τον Αύγουστο του 1860 ,και ενώ οι επαναστάτες έχουν σχεδόν επικρατήσει, η οικογένεια μεταβαίνει στη θερινή της κατοικία στη Ντοναφουγκάτα.Στην σικελική ύπαιθρο ο ντον Φαμπρίτσιο έρχεται σε επαφή με την ανερχόμενη τάξη, εύπορους γαιοκτήμονες που στήριξαν την επανάσταση με αποτέλεσμα να είναι σε θέση να αντικαταστήσουν την παλιά αριστοκρατία. Σε πολλά σημεία είναι έκδηλη η περιφρόνηση του πρίγκηπα ντι Σαλίνα για αυτούς τους κατά τη γνώμη του αστοιχείωτους, δίχως ευγενική καταγωγή "χωρικούς" ,οι οποίοι δε μπορούν να σταθούν αξιοπρεπώς στις κοινωνικές εκδηλώσεις, να μη γίνουν φορτικοί και μονότονοι σε μια συζήτηση.
Τελικα όμως ο ντον Φαμπρίτσιο είναι ο ηττημένος.Ο Τανκρέντι του ανακοινώνει πως σκοπεύει να παντρευτεί την πανέμορφη Αντζέλικα, κόρη του ντον Καλότζερο Σεντάρα, δημάρχου της Ντοναφουγκάτα και τυπικού εκπροσώπου της νέας αριστοκρατίας που εδραιώνεται. O ντον Φαμπρίτσιο δε μπορεί παρά να υποχωρήσει, καθώς μόνο με τη βοήθεια της εύπορης οικογένειας Σεντάρα μπορεί ο Τανκρέντι να ικανοποιήσει τις φιλοδοξίες του.Η απόφαση αυτή δηλώνει την παραίτηση του πρίγκηπα, ο οποίος δείχνει συμβιβασμένος με την παρακμή του οίκου του. Σε αυτό το κλίμα, ο ντον Φαμπρίτσιο πρώτα ψηφίζει υπέρ της ενοποίησης, συνυπογράφοντας έτσι την αποδυνάμωση της κοινωνικής του τάξης , κι έπειτα αρνείται να συμμετάσχει στη νεοσύστατη Γερουσία, χάνοντας την τελευταία ευκαιρία να διαδραματίσει κάποιον ουσιαστικό ρόλο στις εξελίξεις.Καταλαβαίνει πως η εποχή του έχει παρέλθει οριστικά και αποφασίζει να την ακολουθήσει.
"Eίμαι εκπρόσωπος της παλιάς τάξης κι έχω αναπόφευκτα εκτεθεί με το καθεστώς των Βουρβόνων, έχω συνδεθεί μαζί του με δεσμούς ευπρέπειας ελλείψει αυτών της συμπάθειας.Ανήκω σε μια κακότυχη γενιά, στο μεταίχμιο ανάμεσα στην παλιά και τη νέα εποχή και νιώθω άβολα και με τις δύο.Επιπλέον , σίγουρα το αντιληφθήκατε, δεν τρέφω ψευδαισθήσεις.Τι να με κάνει εμένα η Γερουσία, έναν άπειρο νομοθέτη που δεν έχει την ικανότητα να να εξαπατά τον εαυτό του, αναγκαία προϋπόθεση για όσους θέλουν να καθοδηγούν τους άλλους;Εμείς, οι άνθρωποι της δικής μου γενιάς,πρέπει να αποσυρθούμε σε μια γωνίτσα και να κάτσουμε να κοιτάμε τις κουτρουβάλες και τις τούμπες που θα κάνουν οι νέοι γύρω από αυτό το περίτεχνο κενοτάφιο"
Επιστέγασμα της ήττας του πρίγκηπα ντι Σαλίνα αποτελεί η εμβληματική για την λογοτεχνία αλλά και τον κινηματογράφο (χάρη στον σπουδαίο Βισκόντι) σκηνή του χορού. Με πικρία ο ντον Φαμπρίτσιο βλέπει τη νέα αριστοκρατία να αλώνει τα σαλόνια των ευγενών, συνειδητοποιεί πως και ο ίδιος έχει γεράσει και με πόνο καρδιάς βλέπει μπροστά του το αναπόδραστο , κοινό για όλους ,τέλος.Πέρα από την τοιχογραφία μιας ολόκληρης εποχής και την σκιαγράφηση της νοοτροπίας μιας κοινωνικής ομάδας, ο Λαμπεντούζα μας χάρισε με τον "Γατόπαρδο" μερικές από τις πιο ψύχραιμες και οδυνηρά αληθινές σκέψεις για το θάνατο,το θάνατο ενός μεμονωμένου προσώπου, μιας τάξης ,μιας κοσμοαντίληψης, σκέψεις που κυριολεκτικά με έκαναν να ανατριχιάσω και να νιώσω πως αντιλαμβάνομαι καλύτερα την αληθινή διάσταση αυτού που ονομάζουμε "ζωή".
"Ήταν κι αυτός ένα αξιολύπητο ασκί, που είχε τρυπήσει από τα τραντάγματα του μουλαρόδρομου κι έσταζε ,χωρίς να το ξέρει , τις τελευταίες σταγόνες από το λάδι του"
Εξάλλου, ο "Γατόπαρδος" είναι προικισμένος με μια από τις σπανιότερες αρετές: βυθίζει τον αναγνώστη στον κόσμο που περιγράφει και τον ταξιδεύει σε αυτόν.Την αίσθηση πως βρίσκεσαι σε μια μεγαλοπρεπή δεξίωση, πως από μια γωνία παρατηρείς τον σκυθρωπό ντον Φαμπρίτσιο μέσα στο αστεροσκοπείο του, πως τριγυρνάς μαζί με τον Τανκρέντι και την Αντζέλικα στα διαμερίσματα της αχανούς έπαυλης, μόνο αν έχεις διαβάσει αυτό το βιβλίο μπορείς να την κατανοήσεις.Ο Λαμπεντούζα είναι απόλυτα ακριβής στις περιγραφές του, το ύφος του στιβαρό και επιβλητικό ,όπως ταιριάζει στα πολυτελή αρχοντικά και τους ιδιοκτήτες τους. Όταν όμως οι συνθήκες το επιβάλλουν, ο ντον Φαμπρίτσιο μονολογεί με έναν ισορροπημένο λυρισμό για το μέλλον της Ιταλίας, την άνοδο και την πτώση, τη ζωή και το θάνατο της ένδοξης δυναστείας του.Μοναδικής αισθητικής είναι και ορισμένες σελίδες στο πρώτο μισό του τέταρτου μέρους,όπου ολόκληρη η οικογένεια Σαλίνα και μαζί της το ίδιο το σπίτι και τα άψυχα αντικείμενα αντανακλούν την ευτυχία του Τανκρέντι και της Αντζέλικα και εκπέμπουν το δικό τους ερωτισμό με αποτέλεσμα η έπαυλη να μετατραπεί σε ναό του έρωτα. Ο "Γατόπαρδος" είναι ένα από τα σπουδαιότερα βιβλία των τελευταίων δεκαετιών και ένα από τα γοητευτικότερα που πέρασαν ποτέ από τα χέρια μου.
"Εμείς ήμασταν οι Γατόπαρδοι, οι Λέοντες· εκείνοι που θα μας αντικαταστήσουν θα είναι τα τσακάλια, οι ύαινες· κι όλοι μαζί Γατόπαρδοι,τσακάλια και πρόβατα ,θα εξακολουθήσουμε να πιστεύουμε ότι είμαστε το άλας της γης"
Jean Baptiste Greuze,Le mauvais fils puni (Το έργο αυτό παρατηρεί με μελαγχολία,καθώς του γεννά δυσάρεστους συνειρμούς, ο πρίγκηπας στη γνωστή ταινία του Βισκόντι)
Ο ντον Φαμπρίτσιο ντι Σαλίνα είναι ένας από τους παλαιούς αριστοκράτες, τους τελευταίους φεουδάρχες της νότιας Ιταλίας. Με το επιβλητικό του παρουσιαστικό, τον πλούτο, τη μόρφωση και την αποφασιστικότητά του καταφέρνει να εντυπωσιάσει ακόμα και τους εχθρούς του. Η αρχική περιγραφή της έπαυλης του και του κύρους που περιβάλλει τον Ιταλό ευγενή δημιουργεί την εντύπωση πως τίποτα δε μπορεί να κλονίσει τον κραταιό οίκο ντι Σαλίνα.Η αλήθεια όμως είναι διαφορετική. Οι επαναστάτες του Γκαριμπάλντι σημειώνουν επιτυχίες και η πτώση της μοναρχίας των Βουρβόνων δεν είναι μακριά.Ο διορατικός ντον Φαμπρίτσιο είναι ο μόνος που διαισθάνεται τις συνταρακτικές ανακατατάξεις, την επικείμενη παρακμή την κοινωνικής του τάξης και προβαίνει σε ορισμένες διστακτικές κινήσεις για να προστατεύσει τη θέση του ενθαρρύνοντας την πρωτοβουλία του ανιψιού του ,Τανκρέντι, να συμμετάσχει ως εθελοντής στον επαναστατικό στρατό προκειμένου να εξασφαλίσει ευνοϊκή μεταχείριση από το νέο καθεστώς.
Λίγους μήνες αργότερα, τον Αύγουστο του 1860 ,και ενώ οι επαναστάτες έχουν σχεδόν επικρατήσει, η οικογένεια μεταβαίνει στη θερινή της κατοικία στη Ντοναφουγκάτα.Στην σικελική ύπαιθρο ο ντον Φαμπρίτσιο έρχεται σε επαφή με την ανερχόμενη τάξη, εύπορους γαιοκτήμονες που στήριξαν την επανάσταση με αποτέλεσμα να είναι σε θέση να αντικαταστήσουν την παλιά αριστοκρατία. Σε πολλά σημεία είναι έκδηλη η περιφρόνηση του πρίγκηπα ντι Σαλίνα για αυτούς τους κατά τη γνώμη του αστοιχείωτους, δίχως ευγενική καταγωγή "χωρικούς" ,οι οποίοι δε μπορούν να σταθούν αξιοπρεπώς στις κοινωνικές εκδηλώσεις, να μη γίνουν φορτικοί και μονότονοι σε μια συζήτηση.
Τελικα όμως ο ντον Φαμπρίτσιο είναι ο ηττημένος.Ο Τανκρέντι του ανακοινώνει πως σκοπεύει να παντρευτεί την πανέμορφη Αντζέλικα, κόρη του ντον Καλότζερο Σεντάρα, δημάρχου της Ντοναφουγκάτα και τυπικού εκπροσώπου της νέας αριστοκρατίας που εδραιώνεται. O ντον Φαμπρίτσιο δε μπορεί παρά να υποχωρήσει, καθώς μόνο με τη βοήθεια της εύπορης οικογένειας Σεντάρα μπορεί ο Τανκρέντι να ικανοποιήσει τις φιλοδοξίες του.Η απόφαση αυτή δηλώνει την παραίτηση του πρίγκηπα, ο οποίος δείχνει συμβιβασμένος με την παρακμή του οίκου του. Σε αυτό το κλίμα, ο ντον Φαμπρίτσιο πρώτα ψηφίζει υπέρ της ενοποίησης, συνυπογράφοντας έτσι την αποδυνάμωση της κοινωνικής του τάξης , κι έπειτα αρνείται να συμμετάσχει στη νεοσύστατη Γερουσία, χάνοντας την τελευταία ευκαιρία να διαδραματίσει κάποιον ουσιαστικό ρόλο στις εξελίξεις.Καταλαβαίνει πως η εποχή του έχει παρέλθει οριστικά και αποφασίζει να την ακολουθήσει.
"Eίμαι εκπρόσωπος της παλιάς τάξης κι έχω αναπόφευκτα εκτεθεί με το καθεστώς των Βουρβόνων, έχω συνδεθεί μαζί του με δεσμούς ευπρέπειας ελλείψει αυτών της συμπάθειας.Ανήκω σε μια κακότυχη γενιά, στο μεταίχμιο ανάμεσα στην παλιά και τη νέα εποχή και νιώθω άβολα και με τις δύο.Επιπλέον , σίγουρα το αντιληφθήκατε, δεν τρέφω ψευδαισθήσεις.Τι να με κάνει εμένα η Γερουσία, έναν άπειρο νομοθέτη που δεν έχει την ικανότητα να να εξαπατά τον εαυτό του, αναγκαία προϋπόθεση για όσους θέλουν να καθοδηγούν τους άλλους;Εμείς, οι άνθρωποι της δικής μου γενιάς,πρέπει να αποσυρθούμε σε μια γωνίτσα και να κάτσουμε να κοιτάμε τις κουτρουβάλες και τις τούμπες που θα κάνουν οι νέοι γύρω από αυτό το περίτεχνο κενοτάφιο"
Επιστέγασμα της ήττας του πρίγκηπα ντι Σαλίνα αποτελεί η εμβληματική για την λογοτεχνία αλλά και τον κινηματογράφο (χάρη στον σπουδαίο Βισκόντι) σκηνή του χορού. Με πικρία ο ντον Φαμπρίτσιο βλέπει τη νέα αριστοκρατία να αλώνει τα σαλόνια των ευγενών, συνειδητοποιεί πως και ο ίδιος έχει γεράσει και με πόνο καρδιάς βλέπει μπροστά του το αναπόδραστο , κοινό για όλους ,τέλος.Πέρα από την τοιχογραφία μιας ολόκληρης εποχής και την σκιαγράφηση της νοοτροπίας μιας κοινωνικής ομάδας, ο Λαμπεντούζα μας χάρισε με τον "Γατόπαρδο" μερικές από τις πιο ψύχραιμες και οδυνηρά αληθινές σκέψεις για το θάνατο,το θάνατο ενός μεμονωμένου προσώπου, μιας τάξης ,μιας κοσμοαντίληψης, σκέψεις που κυριολεκτικά με έκαναν να ανατριχιάσω και να νιώσω πως αντιλαμβάνομαι καλύτερα την αληθινή διάσταση αυτού που ονομάζουμε "ζωή".
"Ήταν κι αυτός ένα αξιολύπητο ασκί, που είχε τρυπήσει από τα τραντάγματα του μουλαρόδρομου κι έσταζε ,χωρίς να το ξέρει , τις τελευταίες σταγόνες από το λάδι του"
Εξάλλου, ο "Γατόπαρδος" είναι προικισμένος με μια από τις σπανιότερες αρετές: βυθίζει τον αναγνώστη στον κόσμο που περιγράφει και τον ταξιδεύει σε αυτόν.Την αίσθηση πως βρίσκεσαι σε μια μεγαλοπρεπή δεξίωση, πως από μια γωνία παρατηρείς τον σκυθρωπό ντον Φαμπρίτσιο μέσα στο αστεροσκοπείο του, πως τριγυρνάς μαζί με τον Τανκρέντι και την Αντζέλικα στα διαμερίσματα της αχανούς έπαυλης, μόνο αν έχεις διαβάσει αυτό το βιβλίο μπορείς να την κατανοήσεις.Ο Λαμπεντούζα είναι απόλυτα ακριβής στις περιγραφές του, το ύφος του στιβαρό και επιβλητικό ,όπως ταιριάζει στα πολυτελή αρχοντικά και τους ιδιοκτήτες τους. Όταν όμως οι συνθήκες το επιβάλλουν, ο ντον Φαμπρίτσιο μονολογεί με έναν ισορροπημένο λυρισμό για το μέλλον της Ιταλίας, την άνοδο και την πτώση, τη ζωή και το θάνατο της ένδοξης δυναστείας του.Μοναδικής αισθητικής είναι και ορισμένες σελίδες στο πρώτο μισό του τέταρτου μέρους,όπου ολόκληρη η οικογένεια Σαλίνα και μαζί της το ίδιο το σπίτι και τα άψυχα αντικείμενα αντανακλούν την ευτυχία του Τανκρέντι και της Αντζέλικα και εκπέμπουν το δικό τους ερωτισμό με αποτέλεσμα η έπαυλη να μετατραπεί σε ναό του έρωτα. Ο "Γατόπαρδος" είναι ένα από τα σπουδαιότερα βιβλία των τελευταίων δεκαετιών και ένα από τα γοητευτικότερα που πέρασαν ποτέ από τα χέρια μου.
"Εμείς ήμασταν οι Γατόπαρδοι, οι Λέοντες· εκείνοι που θα μας αντικαταστήσουν θα είναι τα τσακάλια, οι ύαινες· κι όλοι μαζί Γατόπαρδοι,τσακάλια και πρόβατα ,θα εξακολουθήσουμε να πιστεύουμε ότι είμαστε το άλας της γης"
Jean Baptiste Greuze,Le mauvais fils puni (Το έργο αυτό παρατηρεί με μελαγχολία,καθώς του γεννά δυσάρεστους συνειρμούς, ο πρίγκηπας στη γνωστή ταινία του Βισκόντι)
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου