Οδοστρωτήρας τη ιστορίας

"Μη μας δείχνετε το σκοπό χωρίς να μας δείχνετε το δρόμο.

Γιατί σκοποί και μέσα είναι στη γη μας τόσο μπλεγμένα

ώστε αν αλλάξετε το ένα, αλλάζετε και τα άλλα·

Κάθε διαφορετικό μονοπάτι, μας βγάζει σε άλλο σκοπό"

                              Φερντινάλ Λασάλ,"Φραντς φον Ζίκινγκεν"

 Διαβάζοντας το αριστούργημα του Άρθουρ Καίσλερ "Το μηδέν και το άπειρο"(εκδ.Πασχάλη, μετάφραση Βασίλης Τομανάς) είχα συχνά την αίσθηση πως κάποιες φράσεις, κάποιες παράγραφοι έκρυβαν μέσα τους όλη την αλήθεια αυτού του μικρού αλλά πολυδιάστατου βιβλίου. Ο Καίσλερ κατάφερε να συμπυκνώσει απόλυτα την ουσία του πάσης φύσης ολοκληρωτισμού, με αφορμή το σταλινικό έκτρωμα του σοσιαλιστικού οράματος, να τρυπώσει στους μηχανισμούς σκέψεις του ανθρώπου, που τον μετατρέπουν με τόση ευκολία από άγιο σε στυγερό δολοφόνο και από επαναστάτη σε δουλικό γραφειοκράτη, να αποτυπώσει στο χαρτί με ευαίσθητη γραφή τις περιβόητες ανακρίσεις των αντιφρονούντων  και την αναπόδραστη πορεία τους προς την "εκκαθάριση" χάριν του δημοσίου συμφέροντος.

Το βιβλίο γράφτηκε το δημοσιεύτηκε το 1940 σε μια περίοδο που η ευρωπαϊκή διανόηση , σε αντίθεση με τις δυτικές κυβερνήσεις, δεν είχε ακόμα απορρίψει τον σταλινισμό.Ήταν μόλις το τέσσερα χρόνια πριν όταν ο αριστερός Αντρε Ζιντ επέστρεψε απογοητευμένος από το ταξίδι του στη σοβιετική Ένωση, διαπιστώνοντας πως αυτό που είχε ξεκινήσει ως μια προσπάθεια χειραφέτησης των μαζών είχε καταλήξει σε ένα νέο, σκληρό και αμείλικτο καθεστώς που ελεγχόταν απόλυτα από τον Στάλιν.Ο Καίσλερ γράφει στον απόηχο των Δικών της Μόσχας, όταν αμέτρητοι επαναστάτες εκτελέστηκαν ως προδότες και εχθροί του λαού, αντλώντας μάλιστα υλικό από αληθινά περιστατικά."Το μηδέν και το άπειρο" θεωρείται δίκαια ως η καλύτερη λογοτεχνική προσέγγιση στη δομή και τη λογική του σταλινικού κράτους, χωρίς πάντως να πρέπει να θεωρούμε ότι πρέπει να διαβαστεί μόνο ως τέτοια- άλλωστε διαφορετικά το βιβλίο δε θα ήταν τόσο μακράς πνοής.Θεωρώ μάλιστα ότι ο Όργουελ  είχε πάντοτε στο πίσω μέρος του μυαλού του τις σελίδες του Καίσλερ, όταν συνέγραφε το δικό του αριστούργημα ,"1984" .

Πρωταγωνιστής του βιβλίου ο Ρουμπάσοφ που συλλαμβάνεται βράδυ στο σπίτι του, οδηγείται στην φυλακή και έρχεται αντιμέτωπος με ένα βαρύτατο κατηγορητήριο.Ο ήρωας μας δεν είναι κάποιος τυχαίος, έχει διαδραματίσει σημαντικό ρόλο στην Οκτωβριανή Επανάσταση, ανέλαβε αξιώματα και ,όταν του ζητήθηκε, ανέλαβε την εκκαθάριση κάποιων αντιφρονούντων. Ο θύτης ,επομένως, έρχεται αναπάντεχα στη θέση του θύματος, ο άνθρωπος που έμεινε αμετακίνητος στο καθήκον, ακόμα και όταν οι φίλοι και η ερωμένη του διώχθηκαν, καλείται τώρα να απολογηθεί σε αυτόν τον τρομακτικό, σκιώδη μηχανισμό δικαιοσύνης, που μόνο στόχο έχει την εξουδετέρωση του κατηγορουμένου.

Όσο περνάει ο καιρός, η ελπίδα στερεύει, καθώς  η δογματική γραμμή του Κόμματος, δεν επιτρέπει παρεκκλίσεις, οι στενόμυαλοι και τυπολάτρες αξιωματούχοι δεν διαθέτουν υπολείμματα ανθρωπιάς, το newspeak και οι λογικές ακροβασίες των ανακριτών( μνημεία λογοτεχνικής δεινότητας αποτελούν οι σελίδες των ανακρίσεων) είναι ακαταμάχητες για τους εξουθενωμένους κατηγορουμένους. Στόχος ανάκρισης δεν είναι η απόδειξη της αλήθειας.Το κόμμα γνωρίζει εκ των προτέρων και την αλήθεια και το πως θα την χρησιμοποιήσει.Οι κατηγορούμενοι δεν πρέπει απλώς να τιμωρηθούν, πρέπει να ταπεινωθούν, να αποτελέσουν παράδειγμα προς αποφυγή για κάθε επίδοξο στασιαστή και αδιαμφισβήτητη απόδειξη της πυγμής της διοίκησης.

"Δυο μόνο αντιλήψεις υπάρχουν για την ανθρώπινη ηθική, και βρίσκονται σε θέσεις αντιδιαμετρικές.Η μια, είναι χριστιανική και ανθρωπιστική, διακηρύσσει ότι το άτομο είναι ιερό και απαραβίαστο, και βεβαιώνει ότι οι κανόνες της αριθμητικής δεν πρέπει να εφαρμόζονται σε ανθρώπινες μονάδες.Η άλλη ξεκινάει από τη βασική αρχή πως ένας συλλογικός σκοπός δικαιολογεί όλα τα μέσα, και όχι μόνο  επιτρέπει μα και απαιτεί να υποτάσσεται το άτομο με κάθε τρόπο και να θυσιάζεται για την κοινότητα- που μπορεί να το μεταχειρίζεται σαν πειραματόζωο ή εξιλαστήριο θύμα" 

"Σπρώχνουμε με το μαστίγιο τις μάζες της χώρας που γογγύζουν προς μια θεωρητική μελλοντική ευτυχία που μόνο εμείς μπορούμε να δούμε"

"Όλοι νομίσαμε ότι μπορούμε να πειραματιστούμε με την ιστορία, όπως με τη φυσική.Η διαφορά είναι ότι στη φυσική μπορούμε να επαναλάβουμε το πείραμα χιλιάδες φορές, ενώ στην ιστορία μπορούμε να το κάνουμε μόνο μία.Τον Δαντόν και τον Σεν-Ζιστ μπορούν να τους στείλουν στο ικρίωμα μόνο μια φορά" 

Όπως ανέφερα και παραπάνω, το στοιχείο που καθιστά μνημειώδες το έργο είναι η αποκάλυψη μιας σημαντικής πλευράς του ολοκληρωτισμού, πράγμα που λίγοι συγγραφείς έχουν πετύχει. Ο ολοκληρωτισμός ούτε σέβεται ούτε δέχεται την ανθρώπινη αξία. Η μονάδα, το άτομο, ο μικρόκοσμός του, τα πάθη του, τα όνειρα και οι φόβοι του είναι εμπόδια για την κοινή προσπάθεια, για τη θριαμβική πορεία προς την ευτυχία  του τιτάνιου σώματος που λέγεται λαός. Όταν οι γραφειοκράτες της Μόσχας εκπονούσαν τα φιλόδοξα σχέδιά τους αποδέχονταν ως ιστορική και λογική αναγκαιότητα το θάνατο χιλιάδων ή και εκατομμυρίων ανθρώπων προς όφελος της κοινότητας, γιατί .όπως θα έλεγε και ο ανακριτής, ποιος είναι τόσο σπουδαίος ώστε να στερεί από τους λαούς το δικαίωμα στην πρόοδο; Ο άνθρωπος προβάλλει ως καύσιμο προκειμένου το όχημα να φτάσει στον προορισμό του με όσους έχουν απομείνει σε αυτό. Και επιπλέον: κάθε φωνή διαμαρτυρίας, όσο δικαιολογημένη και αν είναι, απλώς υποσκάπτει την κοινή προσπάθεια, αποπροσανατολίζει από τον θεοποιημένο σκοπό είτε αυτός βαφτίζεται σοσιαλιστική ουτοπία είτε λέγεται ανάκτηση του ζωτικού χώρου. Πρέπει να τα προσέξουμε αυτά, γιατί μερικές φορές ο ολοκληρωτισμός-όχι στην πρόδηλη, χυδαία μορφή του, αλλά στη πιο καλλωπισμένη των "ειδικών περιστάσεων"- είναι πιο κοντά μας από όσο νομίζουμε.  

"Η αρχή που λέει ότι ο σκοπός αγιάζει τα μέσα είναι και παραμένει ο μοναδικός κανόνας της πολιτικής ηθική"